| "Bewust ZIJN" | |
BREIN EN BEWUST(-)ZIJN: Wat betekent het om ontwikkeld te zijn?
De vorige keer spraken we over het in onze cultuur algemeen aanvaarde
wereldbeeld, en stelden vast dat dit sterk bepaald is door het
materialisme. De wetenschap probeert de werkelijkheid te omschrijven
met behulp van begrippen, en probeert processen te verklaren vanuit
de veronderstelling dat alles wat er gebeurt een oorzaak; men spreekt
in dit verband over 'natuurwetten'. Ook spraken we over ons 'zelf' en
over ons 'bewustzijn' en stelden daarbij vast, dat in de verzakelijkte
cultuur mogelijk iets is ondergesneeuwd: het besef, dat de realiteit
méér omvat dan de 'waargenomen werkelijkheid'. En we stelden
ook vast dat daarmee de wereld is onttoverd: de metafysica, die zich
richt op de werkelijkheid voor zover die buiten ons bevattingsvermogen
ligt, is een taboe geworden. De gedachte dat ook ons 'zelf' wel eens
een metafysisch begrip zou kunnen zijn wordt niet erg serieus genomen.
Nu we vandaag met elkaar van gedachte willen wisselen over de vraag
wat we bedoelen met 'ontwikkeling' doen we er goed aan om ook deze
zaken opnieuw te betrekken bij onze gedachtevorming.
Een belangrijk instrument dat ons ten dienste staat bij onze ontwikkeling
is het LEZEN. Maar wat is dat: lezen? Er zijn mensen, die een boek lezen,
het na verloop van tijd dichtslaan en zeggen: "Ziezo, ik heb het uit. Ik
weet wat erin staat". Anderen, die het zelfde boek lazen zeggen na afloop
misschien: "Het heeft mij aangesproken; het heeft mij veranderd". Dit
lijkt erop te wijzen dat je op verschillende manieren kunt lezen. Dat
geldt natuurlijk niet alleen voor het lezen van boeken; maar ook voor
het 'lezen' van wat er op je levenspad komt. De eerste lezer ziet het
boek als een object, een 'het'. De tweede lezer voelt zich aangesproken,
en ervaart het boek als een 'tegenover', een 'Gegenstand'. Je zou kunnen
zeggen dat er in dit laatste geval sprake is van een dialoog tussen
het boek en de lezer. Ook gebeurtenissen in je leven kun je zien als
'stomweg' de feiten; maar het is ook mogelijk om te proberen helder
te krijgen hoe de gebeurtenissen je raken, wat ze met je doen, hoe
ze je vormen.
Sommigen mensen houden het erop dat algemene ontwikkeling een kwestie
is van kennis; maar anderen denken meer in termen van 'vorming': niet
'ik ontwikkel mij zelf', maar 'ik wordt gevormd door wat mij overkomt'.
In het eerste geval is de ontwikkeling gericht op het verwerven van een
zekere autonomie: de mens die kennis verzamelt maakt de werkelijkheid
overzichtelijk en beheersbaar. En dat doet hij met behulp van definities,
begrippen en concepten. In het tweede geval realiseert de mens zich
dat hij het niet zozeer moet hebben van kennis als wel van ervaring;
van een openheid van geest voor het onverwachte, het onvoorspelbare,
het ongerijmde en het verrassend nieuwe. In het eerste geval is er
sprake van een mens, die zich oriënteert (wereldoriëntatie werd in
de jaren zestig als vak ingevoerd op scholen!). In het tweede geval
is er sprake van een mens, die zich realiseert dat hij het moet hebben
van het optimaal leren gebruiken van de 'antennes' waarover de mens
beschikt: zijn intuïtie' en zijn gevoeligheid voor indrukken (impressies);
hij gaat ervan uit dat we werkelijkheid altijd méér is en betekenisvoller
dan wat in woorden en begrippen te vangen is. De eerste mens ziet het als
een uitdaging om zijn kennis te vergroten; de tweede om zijn ontvankelijkheid
te vergroten. Wie dit laatste probeert zal zich ook regelmatig verbazen over
zichzelf: zit dat ook in mij?
LEZEN is een sleutelbegrip: maar de vraag is dus hoe we dit woord wensen
te verstaan. In een materialistische context betekent het: uitzoeken hoe
de wereld in elkaar zit. In een magische werkelijkheid betekent het: de
wereld der verschijnselen aandachtig in je opnemen in het besef, dat groei
alleen mogelijk is wanneer we ons kwetsbaar opstellen. Het moge duidelijk
zijn dat een mens nooit volstrekt tot type 1 of volstrekt tot type 2 behoort.
In elk mens zit wel iets van beide: maar deze typeringen kunnen ons wel helpen
om helder te krijgen hoe we in het leven willen staan, waar onze prioriteiten
liggen en hoe we ons zouden willen ontwikkelen.
Onze cultuur heeft meer op met het begrip 'algemene ontwikkeling' in de
zin van kennis verzamelen - 'wereldoriëntatie' - dan met 'persoonlijkheidsvorming'
(de ontwikkeling van morele sensibiliteit, gevoel voor poëzie, invoelingsvermogen,
vormen van expressie in woorden gebaren en materialen). Het gevolg daarvan is dan
ook goed merkbaar: een samenleving waarin de mogelijkheden van de wetenschap
schromelijk worden overschat; en waarin vormen van geloof en magie worden
gekarakteriseerd als 'leuk voor in de vrije tijd, maar niet bepaald nuttig'.
Tot slot een aantal notities betreffende begrippen uit de wereld van het scholings-
en vormingswerk:
Wat een mens moet weten is hoe de democratie werkt; wat er zich in de
geschiedenis heeft afgespeeld; hoe de natuur onderhevig is aan wetmatigheden;
wat schaarste voor gevolgen heeft voor het prijspeil en op het ontstaan van
conflicten; met welke slimmigheidjes je conflicterende partijen rond de tafel
kunt krijgen; wat de grondslagen zijn van zuiver wetenschappelijk onderzoek;
waar je op moet letten als je maatschappelijk succesvol wilt worden; enz. Het
kunnen maken van staartdelingen hoort in dit rijtje, zo luid een vaak gehoorde
klacht tegenwoordig, niet meer thuis.
Is gericht op het vergroten van emotionele communicatieve vaardigheden;
Schopenhauer bijvoorbeeld vroeg zich af waarin iemand zich, door te
luisteren naar symfonische muziek, kunnen zouden kunnen ontwikkelen:
kan die muziek diepe inzichten overbrengen? Of bepaalde stemmingen? Of
kan die muziek het gevoel voor schoonheid vergroten? Het antwoord kon
hij niet helder formuleren. Maar dat betekent niet dat er niet enige
duidelijkheid over kan ontstaan; daarvoor is echter wel nodig, dat
iemand voldoende concertervaring opdoet.
Daarbij valt te denken aan dimensies van geluk, of aan een intensief
ervaren van tijdeloosheid bij het lezen van poëzie, het aanschouwen
van een schilderij, het luisteren naar muziek of tijdens het
schilderen van een ikoon.
Het ontwikkelen van morele sensibiliteit heeft betrekking op de wijze
waarop mensen met elkaar omgaan. Zo schrijft Levinas schrijft in zijn
boek "Het menselijk gelaat" over de ogen van de ander, die ons aanzien:
ze tonen iets maar verbergen ook iets. Ze kunnen ons onzeker maken. En
daarmee maken ze ons bewust van een aanwezigheid die ons dwingt tot een
reactie. Het is onmogelijk die ogen te negeren. Zelfs al doen we net
alsof ze er niet zijn, dan spreekt dat boekdelen! De blik van de ander
dwingt ons om onszelf op die ander af te stemmen. Maar dat gaat niet
ieder even goed af.
Een voorbeeld: Ieder mens heeft een beeld van zichzelf, een zelfbeeld.
Maar: we worden ook door anderen gezien, ervaren. Op grond daarvan hebben
die anderen ook een beeld van ons. Grijpen die twee beelden in elkaar?
Beschikt een ander over informatie, waar wij zelf niet over
beschikken? En omgekeerd: beschikken wij over informatie die de
ander nodig heeft om ons te kunnen begrijpen? De uitwisseling van
zulke informatie kan gebeuren in een dialoog, die we aanduiden als
een feed-back-gesprek. Veel mensen zijn er huiverig voor: niettemin
zou het wel eens noodzakelijk kunnen zijn om dit te leren voor wie
zich als mens volledig wil ontplooien.
Wie veel boeken leest komt soms ineens iets tegen waarvan hij/zij denkt:
'wat hier staat dat herken ik, maar ik had het nooit zo mooi kunnen zeggen'.
Het lezen van boeken kan ons zo helpen aan woorden en uitdrukkingen die het
ons mogelijk maken om zuiverder te verwoorden wat we voelen, ervaren of
beleefd hebben. De kunst om ervaringen te verwoorden vraagt om een speciaal
soort taalbeheersing.
Behalve via het gesproken woord beschikken we ook over andere
middelen/media om uitdrukking te geven aan gewaarwordingen:
denk aan gebaren, mimiek, een zorgvuldig gekozen attentie, een
wijze van lopen of dansen, een gebed, een zegen, een handdruk of
een seksueel contact. In alle gevallen is het niet vanzelfsprekend
dat we die 'kunst' beheersen: ook voor deze vaardigheden geldt dat
die te 'leren' zijn.
Reactie? Zend een E-mail
Ga terug naar de TITELPAGINA
of naar de INHOUD
© "Brein en bewustzijn": Wat betekent het om ontwikkeld te zijn? A.E.J. Kaal /jan. 2009