VERZOEKINGEN?

Het verhaal over de verzoekingen van Jezus in de woestijn roept nogal wat vragen op:
- Wat staat er eigenlijk op het spel?
- Door wie of wat wordt er verleid?
- En waarom wordt een mens op de proef gesteld?

Om wat helderheid te verkrijgen is het goed om te beseffen, dat het thema 'verzoeking' nogal eens voorkomt in de bijbel: naast het verhaal over Jezus, die op de proef wordt gesteld, is er natuurlijk het paradijsverhaal dat we lazen: waarin een sluwe slang figureert als verleider. U kent natuurlijk ook het verhaal over het offer van Isaäk, waarin God tot Abraham zegt: "Abraham! <...> Neem toch je zoon, je enige, die je lief hebt, Isaäk en offer die.." En dan is daar nog het verhaal over Job, waarin verteld wordt over een weddenschap tussen Satan en God, want: is Job nu wel zo vroom en rechtvaardig als God denkt? Verder zouden we in dit verband nog kunnen denken aan de bede uit het onzevader: "Leid ons niet in verzoeking".

Om het verband tussen deze verhalen te kunnen leggen is het nodig om stil te staan bij de functie van de verzoeker: van de slang in het paradijsverhaal, God in het Abrahamverhaal, Satan in het verhaal over Job, de duivel in het verhaal over Jezus en 'de boze' in het onzevader.

Het woord 'duivel' is een vertaling van het Griekse 'diabolos': dat zoveel wil zeggen als 'hij die uit elkaar brengt'. Het is afgeleid van een Grieks werkwoord (diaballo) dat 'uit elkaar werpen' betekent. De 'diabolos' kan zijn 'hij die tweedracht zaait'; maar je kunt het ook opvatten als 'hij die verheldert'; 'goed en kwaad uit elkaar haalt'; 'zuivert', 'loutert'. De verzoeking van Jezus in de woestijn draagt het karakter van een innerlijke dialoog. Eigenlijk staat elk mens zijn hele leven in een dialoog: zó, staande in de dialoog, vormt zich ons 'zèlf'. We staan in dialoog zowel met onszelf als met onze omgeving. Die dialoog moet steeds weer leiden tot nieuwe helderheid. Dat proces noemen we 'groei' of 'ontwikkeling'. De functie van de verzoekingen is dan ook dat we daardoor worden gelouterd. Dat louteringsproces is nodig om het koninkrijk van God te kunnen zien; vandaar dat Jezus in de bergrede kan zeggen: "Zalig de reinen van hart (Ps. 24,4; 51,12), want zij zullen God zien". Het valt dan ook niet goed in te zien, waarom het woord 'duivel' zo'n negatieve klank heeft gekregen. Het Griekse woord 'diabolos' is een vertaling van een Hebreeuws woord: 'Satan'. We zouden dat kunnen vertalen met 'het OM' (het Openbaar Ministerie); het woord 'satan' komt uit de sfeer van de rechtspraak. De rol van de aanklager is in feite geen andere dan die van verhelderaar. Immers: de aanklacht dwingt de aangeklaagde om uit te leggen dat er sprake is van een misverstand; dat de aanklacht ongegrond is.

Mattheüs plaatst het verhaal over de verzoeking van Jezus aan het begin van zijn evangelie: net nadat Jezus is gedoopt en te horen heeft gekregen dat hij een kind van God is, geliefd. Hij wordt dan ook beproefd als Gods zoon. "Als u de zoon van God bent...", staat er dan ook tot tweemaal toe. Plaatst Mattheüs dit verhaal aan het begin om daarmee aan te geven, dat Jezus nog maar net begint en nog onervaren is? Nog naïef wellicht? Of moeten we het opvatten als een voorafspiegeling van alles wat er verderop in het evangelie staat over Jezus? Dit laatste lijkt het geval te zijn: het leven van 'een kind van God' is één grote beproeving, waarin steeds de trouw aan de eigen levensopdracht wordt aangevochten. Zo bijvoorbeeld, waar Mattheùs vertelt dat Petrus probeert om Jezus af te houden van zijn weg; Jezus zegt dan tegen Petrus: "Ga terug, achter mij, satan! Je zou me nog van de goede weg afbrengen. Jij denkt niet aan wat God wil, maar alleen aan wat mensen willen" (Mat. 16:23). Of nog verderop, in Getsemane, waar Jezus bidt: 'Niet mijn wil, maar uw wil geschiede". Zo zijn er goede redenen om te veronderstellen dat Mattheüs het verhaal vertelt als een voorbode van wat we in het evangelie te lezen zullen krijgen:
hoe het is om te proberen om als 'kind van God' in deze wereld te leven. Zou de kerkelijke traditie dit niet ook zo hebben gezien, toen werd besloten om dit verhaal steeds op deze eerste zondag van de veertigdagentijd te lezen?

Hoe dat ook zij: de verzoekingsverhalen krijgen pas ècht betekenis wanneer we die verbinden met onze eigen ervaringen met 'op de proef gesteld worden'. De beproeving is nu eenmaal een onmisbare factor als het gaat om onze ontwikkeling naar geestelijke volwassenheid. Het gaat er daarbij steeds om dat wordt getoetst of we werkelijk wel zijn wie we zeggen te zijn of proberen te worden. Dat geldt in vele opzichten: als het gaat om kennis, om vaardigheden, om trouw en betrouwbaarheid, om eerlijkheid, om vriendschap en verantwoordelijkheid, om solidariteit, en om karakter. Maar het geldt zeker ook, als het gaat om geloof en trouw aan de grond waaruit we proberen te leven; aan de wijze waarop we ons verhouden tot al wat ons heilig en dierbaar is.

In de wijsheidsliteratuur van het Oude Testament wordt uitvoerig geïnventariseerd hoe wie onervaren is van de rechte weg kan afraken: bijvoorbeeld onder invloed van overtuigingen van een ander (Spr. 14:15); of verblind door erotiek (Spr. 76-23); of door verslaving aan welstand en bezit (Spr. 14:15). Maar een wijze zal het masker van eigendunk (Spr. 28:11), het slimme betoog (Spr. 18:17), de behendige argumentatie (Job 32:11) en het verwarde gedrag (1 Sam. 20:12) van zichzelf en anderen doorzien.

De wijze is ook bedacht op die dingen, waar je geen greep op hebt: ziekte, angst, ontroering, mystieke ervaringen. Ook daar moet je iets mee: maar wat? Ze dienen zich aan en nopen tot een antwoord. Dat is het leven: antwoord geven. We neigen ertoe om de zaken, waar we geen greep op hebben, te bestempelen als het noodlot; maar de bijbel neigt naar een andere interpretatie: het zijn gegevenheden, die gebieden van de werkelijkheid kunnen ontsluiten waar we anders nooit zicht op zouden krijgen. Ze behoren bij de beproevingen waardoor de mens zich ontvouwt. Wij denken nog zo vaak, dat ons 'zèlf' een vaste kern is, ergens in ons, ons onveranderlijke centrum: en beseffen daardoor niet dat onszelf van dag tot dag verandert, dat het groeit, dat het steeds opnieuw tot leven wordt geroepen. Door het mysterie dat in de taal van het geloof God heet. Of - in het taaleigen van het Oude Testament - JHWH, wat letterlijk vertaald zoveel wil zeggen als: "Hij, die doet zijn". Over Hem gaan al die prachtige verhalen, die vertellen over mensen zich ontvouwden. Hoe Jezus werd tot een gestalte in wie velen 'de Messias' hebben herkend.

De grootste verleiding voor de vrome mens is misschien dan ook wel om deze transcendente factor - in de taal van de evangelist heet dit 'het koninkrijk van God' - in twijfel te trekken; als "niet van deze wereld" te beschouwen; en om de werkelijkheid te reduceren tot onze (zintuiglijke) waarnemingen. Wie dat doen ontnemen onszelf en deze wereld elk perspectief. Mattheüs noemt hen "bedorven vruchten" (Mat. 7:17), een "verdorven geslacht" (Mat. 12:39), "boze geesten" (Mat 12:4-5) en "mensen met een slecht oog" (Mat. 6:23). En: "Zalig zijn zij die een zuiver oog hebben: want zij zullen het koninkrijk der hemelen zien."

Jezus wordt door de Geest meegevoerd naar de woestijn: je kunt dit verhaal, dat -zoals we zagen - feitelijk een interne dialoog omvat, ook opvatten als het verhaal over een gebed: een - in de beslotenheid van de stilte - zoeken naar de eigen bestemming.
Wie probeert te leven als kind van God en daarvoor in zijn leven ruimte maakt en biddend leeft, kan soms onverwacht ervaren hoe we deel hebben aan een scheppingsproces en gevormd worden door een transcendente scheppende liefde:

Toen ik het niet meer verwachtte
was er het volle vroege licht
dat met haar open aangezicht
zomaar naar mij lachte
het licht dat mij omarmde
al stralende verwarmde

Zolang dit licht gegeven is
dat oorsprong van alle leven is
weet ik
van mijn bestaan
bestemmenis.

(Tjitske Voet)

DE LEZINGEN: